Porównanie mrówek z rodzaju formica

Z Formicopedia
Skocz do: nawigacja, szukaj

Porównanie mrówek z rodzaju Formica - Bartek Ogonowski - tekst i zdjęcia z dawnej strony theants.prv.pl od której rozpoczął się swiat mrówek w Polskim internecie. Całość uzupełniona zdjęciami twarze polskich mrówek.

Mrówki Formica żyjące w Polsce, możemy podzielić na podrodzaje, różniące się nieco budową, biologią oraz etologią.

Wyróżniamy następujące podrodzaje:

  • - Formica
  • - Serviformica
  • - Coptoformica
  • - Raptiformica

Podrodzaj Formica...

Wszystkie mrówki z podrodzaju Formica zaliczamy do gatunków leśnych, potocznie zwanych rudymi mrówkami leśnymi. Tworzą one bardzo liczne kolonie, sięgające nawet miliona osobników w przypadku kolonii polyginicznych. Kolejną cechą charakterystyczną dla tego podrodzaju jest budowanie kopców z igliwia oraz małych gałązek. Kopce takie mogą osiągać bardzo duże rozmiary, nawet ponad metr wysokości. Wyróżniamy formy monoginiczne i poliginiczne; w przypadku tych drugich często mamy do czynienia z systemami polikalicznymi. Mrówki te są agresywne w stosunku do innych mrówek i nie tolerują na swoim terytorium innych gniazd swojego oraz innych gatunków (wyjątek stanowi F. fusca, która jest tolerowana - patrz niżej). Żywią się owadami oraz wydzieliną mszyc - zdarza się, iż tworzą długie szlaki zapachowe od gniazda do drzewa, na których hodują mszyce. Królowe zakładają nowe gniazda w sposób zależny poprzez wniknięcie do gniazd mrówek z podrodzaju Serviformica, gdzie zabijają królową, poprzez wnikanie do gniazd własnego gatunku lub innych pokrewnych mrówek z rodzaju Formica. Inną możliwością założenia kolonii jest emancypacja niewolnic w przypadku kolonii F. sanguinea. W przypadku kolonii poliginicznych nowe kolonie powstają, gdy część królowych i robotnic przeniesie się w najbliższe sąsiedztwo. W ten sposób powstają kolonie polikaliczne.

Do najpospolitszych mrówek z tego podrodzaju należą następujące gatunki:

  • - F. rufa (mrówka rudnica)
  • - F. pratensis (mrówka łąkowa)
  • - F. truncorum (mrówka pniakowa).

Rzadkie gatunki:

  • - F. Lugubris (mrówka smętnica)
  • - F. Aquilonia

Formica rufa

Formica rufa (foto Marcin Kapuściński)
Formica rufa (foto Faflun)

- F. rufa jest dwukolorowa - odwłok ciemny, tułów ceglasty z małą, ciemną plamką na grzbiecie. Głowa bez wcięcia, z czarną "czapeczką". Owłosienie występuje na całym ciele oprócz głowy (na każdym segmencie tułowia co najmniej 6 par włosków). W Polsce tworzy raczej kolonie monoginiczne, choć zdarzają się także poliginiczne. Rozmnaża się głównie poprzez wnikanie królowych do gniazd Serviformica. Gniazduje głównie na skraju lasu oraz w młodnikach.

Formica polyctena

Formica polyctena (foto Marcin Kapuściński)

- F. polyctena - ubarwienie i budowa identyczne, jak F. Rufa. Różni się jedynie tym, iż nie ma prawie włosków (oprócz odwłoka, który jest owłosiony jak u F. rufa), a jeśli już jakieś występują, to w bardzo małej liczbie (nigdy nie ma ich więcej, niż 6 par na segment tułowia). Mrówka ta właściwie zawsze tworzy kolonie poliginiczne, często także systemy polikaliczne. Rozmnaża się głównie przez podział. Gniazduje głównie na skraju lasu, lecz można ją także spotkać w jego głębi.

Formica pratensis

Formica pratensis (foto Marcin Kapuściński)
F. pratensis (foto Faflun)

- F. pratensis - nieco ciemniejsza od wyżej wymienionych gatunków, jest także nieco większa i masywniejsza, lecz poza tym nie różni się budową od wyżej wymienionych. Plama na grzbiecie duża i wyraźna - czerń mocno odcina się od ceglastego. Całe ciało gęsto owłosione, włącznie z głową. W Polsce występują raczej kolonie monoginiczne, choć zdarzają się także poliginiczne (np. u mnie jest niewielka kolonia polikaliczna, składająca się z około dziesięciu gniazd). Jak widać więc, rozmnaża się głównie przez wnikanie do gniazd Serviformica. Gniazduje czasem na skraju lasu (gdzie głównie przyjmuje formę polikaliczną ze względu na obfitość pokarmu), lecz najczęściej można ją spotkać na łąkach w pewnej odległości od lasu.

Formica truncorum

F. truncorum (foto Faflun)

- F. truncorum - budową nie różni się od wyżej wymienionych gatunków. Natomiast kolorem różni się znacznie - odwłok ciemny, tułów i głowa krwiście czerwone, bez plamki na grzbiecie (szczególnie pięknie ubarwione są duże osobniki). U dużych osobników kolor czerwony lekko zachodzi na odwłok. Ciało bardzo gęsto omszone, włącznie z głową. Włoski są złociste. Buduje gniazda głównie na skraju lasu i w młodnikach, przeważnie obudowując pień lub konar igliwiem i drobnymi patyczkami. Kolonie są monoginiczne lub poliginiczne, w zależności od warunków. Rozmnaża się głównie przez podział, choć często obserwujemy królowe F. truncorum wnikające do gniazd innych gatunków, głównie Serviformica. Należy zaznaczyć, iż mrówki z tego podrodzaju są bardzo pożyteczne - zabijają wiele szkodników. Z tego też powodu objęte są ochroną prawną, a niszczenie ich mrowisk jest w Polsce zabronione!

Podrodzaj Serviformica...

Mrówki z tego podrodzaju znacznie różnią się biologią, zachowaniem oraz budową od podrodzaju Formica. Różnice występują także między nimi. Uogólniając, mrówki te gniazdują głównie w ziemi, w miejscach nasłonecznionych, czasem pod kamieniami. Wyraźnie preferowane jest piaszczyste podłoże. Gniazdo często ma niewielki kopiec zbudowany z piasku. Kolonia z jedną królową zwykle nie przekracza liczebnie dziesięciu tysięcy osobników. Większość gatunków jest terytorialna, jednak ich teren jest nieporównywalnie mniejszy od terenu patrolowanego przez mrówki z podrodzaju Formica. Królowe głównie zakładają nowe gniazda w sposób niezależny, wiodąc klasztorny tryb życia w pierwszym okresie życia kolonii. Czasem jednak wnikają do gniazd swojego lub innych gatunków z podrodzaju Serviformica, gdzie po zabiciu prawowitej królowej przejmują "władzę". Czasem wniknięcie do gniazda własnego gatunku prowadzi do trwałej polyginii. Powstanie nowej kolonii jest także możliwe poprzez podział w przypadku kolonii z wieloma królowymi. Żywią się głównie owadami, choć czasem wykorzystują także mszyce (raczej sporadycznie - wynika to z warunków w danym biotopie).

Do najpospolitszych mrówek z tego podrodzaju należą następujące gatunki:

  • - F. fusca (pierwomrówka łagodna)
  • - F. cinerea (pierwomrówka żwirowa)
  • - F. rufibarbis (pierwomrówka krasnolica)
  • - F. cunicularia (pierwomrówka ziemna).

Rzadkie gatunki:

  • - F. lemani
  • - F. candida
  • - F. glauca
  • - F. uralensis

Formica fusca

Formica fusca (foto Marcin Kapuściński)
F. fusca (foto Faflun)

- F. fusca - jest cała czarna i połyskliwa, z wyjątkiem nóg i czułków, które są żółtawe. Głowa i tułów pozbawione są włosków (czasem na tułowiu jest kilka), odwłok owłosiony. Głowa bez wcięcia. Gniazduje wszędzie, gdzie jest choć troszkę słońca. Mrowiska możemy znaleźć pod kamieniami, pniakami, bezpośrednio w ziemi, a nawet pod różnymi śmieciami, np. starą matą. Jest to gatunek nieagresywny - w przypadku napotkania innej mrówki szybko ucieka. Taka strategia daje jej kilka korzyści - główną jest to, że jest tolerowana przez inne gatunki mrówek i rzadko atakowana. Należy jednak w tym miejscu wspomnieć, że w niektórych przypadkach mrówka ta potrafi być agresywna, szczególnie w warunkach hodowlanych - niejednokrotnie widziałem walkę dwóch pierwomrówek łagodnych z konkurencyjnych kolonii i nie było to tylko przepychanie, a walka na śmierć i życie. Z kolei kol. Marcin Kapuściński zaobserwował, jak F. fusca zaatakowała robotnicę typu media C. herculeanus! Gniazda zakładane są głównie w sposób niezależny, także przez podział kolonii poliginicznej. Żywi się głównie owadami, czasem także wykorzystuje mszyce. jest typowym samotnym łowcą - rzadko zwołuje inne robotnice i robi to raczej nieudolnie. Gdy znajdzie większy kawałek pożywienia, np. martwego świerszcza, próbuje sama zaciągnąć go do gniazda. Pomoc nadchodzi raczej przypadkowo, gdy inna robotnica z tego samego gniazda będzie przechodzić obok. Ze względu na swoją łagodność i małą liczebność (w gnieździe jest do pięciu królowych i kilku tysięcy robotnic) jest najczęstszą ofiarą czasowego pasożytnictwa mrówek z podrodzaju Formica i Coptoformica, a także napaści łowców niewolników, czyli F. sanguinea i Polyergus rufescens.


Formica cinerea

Formica cinerea (foto Marcin Kapuściński)
F. cinerea (foto Faflun)

- F. cirenea - budową przypomina F. fusca. Jest ciemnoszara, matowa, odwłok połyskuje srebrzyście. Całe jej ciało jest gęsto owłosione. Tworzy bardzo duże kolonie polikaliczne, zajmujących często wiele metrów kwadratowych. W kolonii takiej żyć może wiele tysięcy królowych i setki tysięcy robotnic. Gnieździ się w miejscach nasłonecznionych, wyłącznie na piasku. Mrówka ta jest agresywna i eksterminuje wszystkie gatunki mrówek podobnej wielkości. Rozmnaża się głównie przez podział kolonii, lecz w przypadku, gdy młoda królowa nie może wniknąć do gniazda już istniejącego, jest w stanie bardzo szybko wychować robotnice samotnie w sposób niezależny. Można powiedzieć, że jest prawdziwą rekordzistką - pierwsze pokolenie potrafi wyprowadzić już po 3-4 tygodniach (obserwacje własne oraz Marcina Kapuścińskiego). Żywi się głównie owadami, choć wykorzystuje także mszyce, jeśli tylko jest taka możliwość.


Formica rufibarbis

Formica rufibarbis (foto Marcin Kapuściński)

- F. rufibarbis - budową przypomina powyższe gatunki. Jej głowa i odwłok są ciemne, tułów ceglasty. Na tułowiu oraz odwłoku występują liczne włoski. W gnieździe żyje tylko jedna królowa (obserwacje własne oraz Krzysztofa Grzegorzewicza) oraz do dziesięciu tysięcy robotnic. Przeczy to tezie wysuniętej przez prof. Czechowskiego, który dopuszcza możliwość poliginii u tego gatunku. Gniazda buduje w miejscach nasłonecznionych, głównie na piasku. Do mrowiska prowadzi przeważnie pojedynczy otwór w małym kopczyku, zbudowanym z piasku. Mrówka ta jest bardzo agresywna (szczególnie "uczulona" jest na F. sanguinea) i zabija inne mrówki podobnej wielkości, jeśli znajdą się na jej terenie - także własnego gatunku. Nie jest jasny sposób zakładania przez tę mrówkę nowych gniazd. Z obserwacji własnych wynika, że królowe zakładają nowe gniazda w sposób niezależny, z drugiej strony Krzysztof Grzegorzewicz nigdy nie zaobserwował próby założenia w ten sposób gniazda, za to często widywał młode królowe starające się wniknąć do gniazd swojego gatunku lub innych z podrodzaju Serviformica, gdzie, jeśli próba wniknięcia zakończy się sukcesem, zabijają królową i przejmują gniazdo wraz z robotnicami. Najwyraźniej sposób zakładania gniazd różni się w różnych rejonach Polski i zależy od paru czynników, np. zagęszczenia mrowisk na danym terenie i składu gatunkowego. Żywi się głównie owadami - raczej nie wykorzystuje mszyc, a jeśli już to sporadycznie.


Formica cunicularia

Formica cunicularia (foto Marcin Kapuściński)
F. cunicularia (foto Faflun)

- F. cunicularia - budową przypomina poprzednie gatunki. Jest dwukolorowa - odwłok i głowa są ciemne, tułów nieco jaśniejszy z ceglastymi smugami. Mrówka ta nie jest owłosiona, z wyjątkiem kilku włosków na tułowiu i odwłoku. W gnieździe żyje, wg. Krzysztofa Grzegorzewicza oraz innych hodowców wiele królowych, które są wobec siebie przyjaźnie nastawione oraz do dziesięciu tysięcy robotnic. Przeczy to tezie prof. Czechowskiego, który uważa ten gatunek za wybitnie monoginiczny. Mrówka ta może więc się rozmnażać poprzez podział kolonii, choć możliwe jest także niezależne założenie przez samotną królową lub ich stowarzyszenie. Reszta identyczna, jak u F. rufibarbis.

Podrodzaj Coptoformica...

Są to gatunki ciepłolubne. Podrodzaj ten wyróżnia się dwoma szczegółami: pierwszym jest budowa głowy - ma ona wyraźne wcięcie na środku, drugi to sposób, w jaki mrówka ta buduje swoje gniazda - przypomina ono kupkę siana lub gniazdo wikłacza. Mrówki z tego podrodzaju są monoginiczne lub poliginiczne - te ostatnie mogą tworzyć systemy polikaliczne składające się z przeszło stu mrowisk. Mrówki te są agresywne i nie tolerują na swoim terytorium mrówek podobnej wielkości. Żywią się głównie owadami oraz spadzią mszyc. Rozmnożenie kolonii następuje poprzez pączkowanie w przypadku kolonii poliginicznej lub przez czasowe pasożytnictwo w gniazdach Serviformica.

Do najpospolitszych mrówek z tego podrodzaju należą następujące gatunki:

  • - F. exsecta (ozdobnica większa)
  • - F. pressilabris (ozdobnica mniejsza).

Rzadkie gatunki:

  • - F. forsslundi
  • - F. foreli


Formica exsecta

- F. exsecta - jest gatunkiem dwukolorowym. Odwłok i głowa są ciemniejsze, tułów jest ceglasty. Głowa z charakterystycznym, głębokim wcięciem. Odwłok pokryty włoskami, podobnie wierzchołki głowy oraz oczy (te ostatnie należy oglądać pod dużym powiększeniem). Gatunek ten należy do gatunków żyjących głównie na łąkach oraz w młodnikach. Gniazda zbudowane są z źdźbeł traw, misternie utkane. Są niewielkie, choć czasem zdarzają się duże gniazda. Kolonie bywają poliginiczne i monoginiczne. W gnieździe może żyć od paru do dziesiątek tysięcy robotnic. Rozmnażają się przez podział lub przez czasowe pasożytnictwo w koloniach Serviformica. F. exsecta należy do gatunków terytorialnych. W publikacjach wielu autorów (szczególnie Pisarskiego) odnajdujemy wiele opisów międzygatunkowych i wewnątrzgatunkowych wojen, jak choćby walki z C. ligniperdus. Mrówka ta żywi się głównie owadami i spadzią mszyc.


Formica pressilabris

- F. pressilabris - jest podobnie zbudowana jak poprzedni gatunek. Jest nieco mniejsza od F. exsecta i nie ma owłosienia na głowie. W odróżnieniu od ozdobnicy większej, tylko ostatnie tergity jej odwłoka są owłosione. Nie ma także owłosionych oczu. Reszta szczegółów identyczna z F. exsectą.


Podrodzaj Raptiformica...

Formica sanguinea (foto Marcin Kapuściński)
F. sanguinea (foto Faflun)

W Polsce występuje tylko jeden gatunek z tego podrodzaju - F. sanguinea (zbójnica krwista). Jest to duża mrówka (około 1 cm). Ma czerwoną głowę (lekko przydymioną na wierzchołku), czerwony tułów oraz ciemny odwłok. Brak owłosienia. Głowa duża z delikatnym wcięciem. Cechą charakterystyczną jest wcięcie nadustka. Mrówka ta występuje w miejscach nasłonecznionych, szczególnie na piaskach. Nie buduje kopców (chyba, że posiada wielu niewolników z podrodzaju Formica - o niewolnictwie niżej). W przypadku dużej ilości niewolników w gnieździe, przyjmuje ono postać właściwą dla niewolniczego gatunku. Tomasz Włodarczyk zauważył, iż czasem zbójnica znosi różne patyczki oraz igły w pobliże gniazda - uznał to zachowanie za atawistyczne - instynkt budowania kopców będący w zaniku. Rój zbójnic bywa monoginiczny lub poliginiczny. Sposób zakładania kolonii do dziś nie jest jasny: niektórzy badacze sądzą, że królowa zbójnic wnika do gniazda Serviformica i zabija królową, inni, ze następuje pleometrozja z królową Serviformica (która zostaje zabita, gdy pojawią się pierwsze robotnice) oraz ostatnia możliwość, iż królowa wchodzi do gniazda gatunku niewolniczego wraz kolumną porywaczy poczwarek i oddziela się z częścią zrabowanego potomstwa. Ciekawostką jest stwierdzenie wielu badaczy, że królowa zbójnicy jest zdolna do samodzielnego odżywiania się, nie konkretyzują jednak, czym ów odżywianie miałoby być: czy umiejętnością królowej do zdobywania pokarmu poza gniazdem dla rozwijających się larw (czyli polowanie), czy też umiejętność zdobywania pokarmu, zanim królowa znajdzie odpowiednie gniazdo do wniknięcia. Oczywiście, w przypadku kolonii poliginicznych, rozmnożenie może nastąpić także przez podział. Zbójnica jest fakultatywnym łowcą niewolników, co oznacza, że pomimo obecności niewolników w gnieździe, zbójnica może wykonywać wszystkie prace samodzielnie (w odróżnieniu od Polyergusa). Jako niewolników w Polsce spotykamy F. fusca (głównie), F. cinerea, F. rufibarbis oraz F. cunicularia. Bardzo rzadko jako niewolnice spotkać można w gnieździe zbójnicy mrówki z podrodzaju Formica' lub Coptoformica.


Na tym kończy się przegląd polskich mrówek z rodzaju Formica. Należy jeszcze wyjaśnić, co rozumiemy przez wyrażenie "mrówki podobnej wielkości". Otóż są to wszystkie Formica, Polyergus rufescens, Camponotus (w Polsce: C. ligniperdus, C. herculeanus, C. vagus, C. fallax, C. piceus), Lasius fuliginosus oraz Manica rubida (jako jedyna z Myrmicini). Mniejsze mrówki są na ogół niezauważane, ewentualnie traktowane jako pokarm (chyba, ze jest ich bardzo dużo - wtedy i wyrośnięte Formica mogą czuć respekt), szczególnie wczesną wiosną, gdy trudno o inne owady. Jako przykład mogę przytoczyć liczne gniazda M. rubra, L. niger oraz T. caespitum występujące wokół gniazda F. sanguinea (odległość rzędu kilkadziesięciu cm) i nie mających żadnych szczególnych z tymi ostatnimi zatargów (należy zaznaczyć, że nie byłoby to możliwe w przypadku wymienionych wyżej gatunków, jak choćby C. ligniperdus) - we wrześniu widywałem rójkę M. rubry w odległości kilkunastu centymetrów od wejścia do gniazda F. sanguinea, która zupełnie nie zwracała uwagi na weselników.

Bartek Ogonowski




Przeczytaj wątek o tym artykule na naszym forum "krótki kurs odróżniania zbójnic od innych rudych +bonus ;)".